Niepełnosprawność intelektualna
– przyczyny, diagnoza, leczenie
Niepełnosprawność intelektualna charakteryzuje się obniżonymi możliwościami intelektualnymi oraz niskim ilorazem inteligencji. Osoby dotknięte tym rodzajem niepełnosprawności mają także problemy ze społecznym przystosowaniem się. Niepełnosprawność intelektualna może być objawem groźnej choroby, dlatego powinna zostać dokładnie zdiagnozowana.
Spis treści:
Stopnie niepełnosprawności intelektualnej
Niepełnosprawność umysłowa – skąd się bierze?
Autyzm a niepełnosprawność intelektualna
Diagnoza niepełnosprawności intelektualnej
Niepełnosprawność intelektualna – leczenie
Badanie WES – najczęstsze pytania rodziców o badania na niepełnosprawność intelektualną
Stopnie niepełnosprawności intelektualnej
Niepełnosprawność intelektualna to zaburzenie, w którym wyróżnia się 4 stopnie nasilenia. Dzieli się ona na:
• Niepełnosprawność intelektualną w stopniu lekkim – jest to najłagodniejsza forma tego zaburzenia. Dzieci, które się z nią borykają, mają problemy z
motoryką, koncentracją, podzielnością uwagi oraz czytaniem i pisaniem. Diagnoza dziecka z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim może być długa, ponieważ często myli się ją z innymi schorzeniami. Dorosła osoba z tym rodzajem niepełnosprawności może samodzielnie mieszkać i pracować.
• Niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym – bardzo często współwystępuje ona z chorobami różnego typu. Powoduje ona problemy z mową i komunikacją, trudności w nauce oraz problemy z rozumieniem pojęć abstrakcyjnych np. miłość czy przyjaźń.
• Niepełnosprawność intelektualna w stopniu znacznym – wiąże się ona z zaburzeniami motoryki, mowy oraz problemami z koncentracją. Rozwój osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności intelektualnej zatrzymuje się na poziomie sześcioletniego dziecka. Osoby te nie mogą więc funkcjonować samodzielnie, mimo że potrafią wykonywać takie codzienne czynności, jak np. korzystanie z toalety.
• Niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim – jest to rodzaj niepełnosprawności, który całkowicie uniemożliwia samodzielne funkcjonowanie. Wiąże się on z problemami z uczeniem i zapamiętywaniem informacji. Pojawiają się również ogromne zaburzenia mowy i komunikacji.
Niepełnosprawność umysłowa – skąd się bierze?
Przyczyną niepełnosprawności intelektualnej mogą być choroby genetyczne. Zaburzenie to często towarzyszy takim chorobom jak zespół Downa (trisoma chromosomu 21), autyzm czy zespół Klinefeltera. Powodować mogą ją również nabyte choroby neurologiczne m.in. mózgowe porażenie dziecięce.
Czynnikiem warunkującym niepełnosprawność intelektualną może być także uszkodzenie kory mózgowej. Pojawić się ono może w okresie płodowym, w trakcie porodu oraz w okresie poporodowym. Przyczyną uszkodzenia kory może być np. niedotlenienie czy choroba mózgu.
Autyzm a niepełnosprawność intelektualna
Niepełnosprawność intelektualna może być objawem zaburzeń ze spektrum autyzmu. Pojawia się ona u 40% dzieci autystycznych. Warto więc
zdiagnozować dziecko z niepełnosprawnością intelektualną pod kątem autyzmu.
W celu sprawdzenia, czy przyczyną niepełnosprawności intelektualnej jest autyzm, zaleca się wykonanie badań genetycznych dla dzieci. Możemy wybrać test, w którym przeanalizowane zostaną tylko geny związane z autyzmem lub badanie całego materiału genetycznego. Przy decyzji warto wziąć pod uwagę, że niepełnosprawność intelektualna może współwystępować nie tylko z autyzmem, ale także z innymi chorobami genetycznymi u dzieci.
Diagnoza niepełnosprawności intelektualnej
Nie istnieją sztywne kryteria diagnozy niepełnosprawności intelektualnej. Narzędzia diagnostyczne dobiera się indywidualnie do każdego dziecka. Jednak w większości przypadków lekarze bazują przede wszystkim na obserwacji dziecka. Stosuje się również specjalne testy oparte o skalę Wechslera oraz skalę Stanforda-Bineta.
Niepełnosprawność intelektualna – leczenie
Niepełnosprawności intelektualnej nie można całkowicie wyleczyć. Istnieją jednak pewne formy leczenia, dzięki którym poziom intelektualnego funkcjonowania dziecka wzrośnie. Zalicza się do nich:
• Zajęcia logopedyczne
• Rehabilitację
• Terapię poznawczo-behawioralną
• Trening umiejętności poznawczych
Rodzaj terapii zależny jest od potrzeb i możliwości dziecka. Jest ona dobierana tak, aby była jak najbardziej skuteczna. Niektóre dzieci muszą uczęszczać na kilka rodzajów zajęć terapeutycznych.
Badanie WES – najczęstsze pytania rodziców o badania na niepełnosprawność intelektualną
📲 Taka konsultacja może zostać przeprowadzona z rodzicem lub lekarzem prowadzącym (np. pediatrą, neurologiem).
Ponieważ oznacza wykluczenie setek możliwych przyczyn objawów pacjenta. To umożliwia bardzo precyzyjne pokierowanie dalszą diagnostyką – to ogromny krok naprzód. Na podstawie ‘pustego’ wyniku badania WES lekarz może automatycznie zrezygnować z podejrzenia wielu chorób wrodzonych. Oznacza to uniknięcie zlecania zbędnych badań (również genetycznych – np. pojedynczych genów), czy wizyt u specjalistów. Testy sprawdzające pojedyncze geny są kosztowne (zbadanie jednego genu tą samą metodą, którą wykonywane jest badanie WES to koszt ok. 1000-2000zł), a czas oczekiwania na wynik to kilka tygodni. Posiadając wynik badania WES – nawet jeśli jest on ‘pusty’ pozwala na skierowania dalszego działania na właściwe ‘tory’ i nie marnowanie czasu na zbędną diagnostykę. Niestety nie!
- KARIOTYP sprawdza budowę dużych elementów DNA – chromosomów.
- MIKROMACIERZ sprawdza ubytki lub nadwyżki w łańcuchu DNA.
- FRAX weryfikuje czy dziecko cierpi na zespół łamliwego chromosomu X.
Wykluczenie tych nieprawidłowości niestety nie oznacza, że przyczyna objawów nie jest ‘genetyczna’! Ogromna ilość chorób (spowodowanych mutacjami punktowymi w genach) nie może być wykryta w przy pomocy tych analiz.
Warto więc drążyć dalej – kolejnym krokiem często jest zlecenie badania WES, które jest w stanie zweryfikować tysiące chorób wrodzonych spowodowanych mutacjami punktowymi, których nie można zdiagnozować przy pomocy badania KARIOTYPU, MIKROMACIERZY czy FRAX!
Nie. Wiele chorób genetycznych nie jest dziedzicznych. Oznacza to, że rodzice mogą mieć prawidłowe geny, a dziecko i tak może zachorować. Jak to możliwe? Mutacje w genach mogą pojawiać się ‘spontanicznie’ – podczas podziałów komórek zarodka już po zapłodnieniu. Na ich powstanie nie można mieć wpływu – jest to sytuacja zupełnie losowa.
W przypadku wykrycia mutacji u dziecka, która może być odpowiedzialna za jego objawy często zleca się badanie rodziców w kierunku tej mutacji. W przypadku badania WES TRIO (badani są również rodzice) taka informacja będzie od razu widoczna. Jest ona bardzo istotna z kilku względów:
- pomaga ustalić jaki wpływ dana mutacja ma na zdrowie dziecka,
- jeżeli rodzice planują potomstwo – można świadomie podejść do tej decyzji,
- wiedza o dziedziczeniu choroby może pomóc w określeniu ryzyka czy rodzeństwo chorego dziecka również jest w grupie ryzyka zachorowania.
Poznanie takich informacji to bardzo odpowiedzialne podejście do zdrowia całej rodziny.
NIE MOŻNA SIĘ JEDNAK OBWINIAĆ!
Ważne jest, że w przypadku chorób dziedzicznych żadne z rodziców nie ma wpływu na przekazanie dziecku choroby – jest to sytuacja czysto LOSOWA. Nie można za nią obwiniać ani siebie ani partnera/partnerkę.
Warto jednak jeszcze przed wykonaniem badania porozmawiać na ten temat – co jeżeli jedno z nas lub oboje okażemy się nosicielami wadliwego genu? Jak do tego podejdziemy? Jak zareagujemy? Warto szczerze o tym porozmawiać – również o tym jakie emocje może wywołać taka sytuacja. Pozwolić sobie na ich spokojne przeżycie, w taki sposób, aby nie zaszkodziło to związkowi. Od początku należy mieć świadomość, że NIKT NIE MA NA TO WPŁYWU.
Jeżeli obawiacie się reakcji rodziny/otoczenia można ustalić już przed badaniem, że taka informacja pozostanie między Wami – rodzicami. Nie macie obowiązku dzielić się nią. Jeżeli jednak postanowicie poinformować o tym otoczenie i boicie się niezrozumienia, ustalcie w jaki sposób ta informacja zostanie przekazana, przygotujcie się na reakcję i odparcie ewentualnych nieprzyjemnych komentarzy.
Dodatkowo podjęliśmy współpracę z poniższymi Fundacjami. Ich Podopieczni mogą liczyć na zniżki!
- “Obywatelska Fundacja Pomocy Dzieciom” https://pomocdzieciom.eu/
- Fundacja “Radość z Uśmiechu” https://radosczusmiechu.pl/
- POLSKA FUNDACJA POMOCY DZIECIOM NIEDOSŁYSZĄCYM – ECHO http://archiwum.fundacja-echo.pl/
- Fundacja “Serca dla Maluszka” https://sercadlamaluszka.pl/
KAŻDE BADANIE WES ZAWIERA TEN ETAP ANALIZY! NIE MOŻNA WIĘC POWIEDZIEĆ, ŻE JEDNO BADANIE WES BADA WSZYTSKIE GENY, A DRUGIE NIE!
W tym celu wykonuje się tzw. ‘przegląd eksomu’ – jest to pierwszy etap ‘odsiewu’. Już na tym etapie można wychwycić mutację, która odpowiada za objawy pacjenta, nie zawsze jednak jest to możliwe.DLATEGO NAJLEPSZE LABORATORIA NA TYM NIE POPRZESTAJĄ I DODATKOWO WYKONUJĄ TZW. PANELE GENÓW W RAMACH BADANIA WES.
Dodatkowa analiza paneli genów w ramach badania WES to absolutna pewność, że nawet rzadka zmiana nie zostanie przeoczona w trakcie wcześniejszych etapów.Dotyczy to zarówno próbki krwi jak i wymazu z policzka.
Możliwe, że w trakcie pobrania krwi konieczne będzie przytrzymanie dziecka. U dzieci, u których niemożliwe będzie pobranie krwi z żyły odłokciowej, możliwe jest wkłucie się w nietypowe miejsce. Może się również zdarzyć, że zajdzie potrzeba kilkukrotnego wkłucia. Jest to standardowa procedura w przypadku pobrań krwi u dzieci i nie należy się tym niepokoić.
Nasze pobrania organizujemy jedynie z personelem medycznym, który ma doświadczenie w pobieraniu krwi również u dzieci i noworodków.
👉 😷 Pielęgniarki, które współpracują z nami przestrzegają wszelkich zasad bezpieczeństwa i higieny, a zestaw do pobrania próbki jest sterylny i bezpieczny dla pacjenta!
Na konsultację genetyczną umawiamy pacjenta w przeciągu 2 tygodni (dotyczy to zarówno konsultacji przed badaniem jak i konsultacji wyniku badania).
Termin konsultacji można wybrać samodzielnie korzystając z dostępu do Panelu Klienta.
Istnieje również możliwość płatności odroczonej do 54 dni – PayPo.
Czas oczekiwania na wynik badania WES COMPLEX to 6 tygodnia.
Czas oczekiwania na wynik badania WES PREMIUM to 5 tygodni.
Czas oczekiwania na wynik badania WES STANDARD to 10 tygodni.
Aktualizacja wyniku może być też istotna jeżeli u pacjenta pojawiły się nowe objawy.
Tak, ponieważ wymienione badania sprawdzają choroby genetyczne na poziomie chromosomów (związane z zaburzeniami liczby lub / i struktury chromosomów), natomiast test WES sprawdza choroby związane z mutacjami punktowymi i zmianami liczby kopii konkretnych genów. Prawidłowy wynik badania NIFTY/SANCO/PAPPA/PANORAMA nie oznacza, że dziecko nie jest obciążone ryzykiem choroby wrodzonej (badania te wykluczają tylko pewien zakres chorób).
Wskazane jest wykonanie obu badań: testu NIFTY w ciąży i testu WES. W przypadku podejrzenia choroby wrodzonej jeszcze w ciąży badanie WES można wykonać z płynu owodniowego. O wykonaniu badania decyduje lekarz.
- Badanie WES STANDARD można wykonać z wymazu z policzka. Wystarczy zamówić zestaw do pobrania próbek (wysyłamy takie zestaw również za granicę bez dodatkowych opłat). Natomiast po pobraniu materiału należy odesłać pobraną próbkę we własnym zakresie.
- W przypadku pobrania krwi, należy samodzielnie zorganizować pobranie w miejscu zamieszkania – za granicą. Możemy wysłać zestaw do pobrania krwi oraz niezbędną dokumentację na wskazany zagraniczny adres bez dodatkowych opłat. Krew powinna zostać odesłana do laboratorium w dniu pobrania na koszt pacjenta, dla bezpieczeństwa pobranie powinno się odbyć w poniedziałek lub wtorek.
WYMAZ Z POLICZKA – tak, wymaz z policzka to bardzo trwały nośnik DNA. Podczas nawet dalekiej podróży (np. transportem lotniczym) próbka jest bezpieczna. Jeśli jednak podczas analiz okazałoby się, że materiał DNA nie jest wystarczający aby na jego podstawie wydać wynik, zapewniamy bezpłatną organizację ponownego pobrania próbki. Takie sytuacje zdarzają się jednak niezwykle rzadko i są raczej związane z nieprawidłowym pobraniem, aniżeli uszkodzeniem próbki podczas transportu.
PRÓBKA KRWI – tak, jeżeli zostanie dostarczona do laboratorium w przeciągu 72 godzin. Do momentu wysyłki próbki powinna być ona przechowywana w lodówce. W transporcie próbka krwi nie musi być chłodzona.
Jak każde badanie genetyczne, również WES ma swoje ograniczenia. Jakich rodzajów zmian badanie WES nie wykryje? Np. mutacji dynamicznych, niektórych zmian liczby kopii oraz dużych zmian chromosomowych.
Niektóre badania WES nie sprawdzają również:
- DNA mitochondrialnego
- zmian liczby kopii (CNV)
- zmian głębokointronowych
Należy zwrócić uwagę na to czy powyższy zakres jest ujęty w wybranym badaniu WES.
Tak – na prośbę pacjenta są one udostępniane. Aby pobrać surowe dane należy mieć przygotowany nośnik o wielkości co najmniej kilkanaście Gb. W przypadku badania WES PREMIUM surowe dane są udostępniane bezpłatnie, w przypadku badania WES STANDARD za udostępnienie surowych danych pobieramy opłatę w wysokości 350zł.
Surowe dane są przydatne jedynie w momencie kiedy ma się dostęp do analizy bioinformatycznej i stosownego oprogramowania. Lekarz genetyk, a tym bardziej pacjent nie jest w stanie zinterpretować surowych danych samodzielnie.
Jeżeli wykonywana jest od razu analiza WES TRIO – tak. Materiał genetyczny rodziców jest porównywany z materiałem pacjenta co daje największe szanse na wykrycie niebezpiecznych zmian w jednej analizie.
Jeżeli pacjent wykonuje badanie WES pojedyncze, w pierwszym etapie analizowany jest materiał DNA pacjenta. Dopiero na podstawie wyniku badania pacjenta, lekarz podejmuje decyzję czy rodzice pacjenta powinni być również zbadani. Najczęściej taka potrzeba zachodzi w poniższych przypadkach:
- u dziecka wykryto mutację rzadką, o niepotwierdzonej patogeniczności (tzw. VUS). W tej sytuacji DNA rodziców jest analizowane pod kątem tylko konkretnej mutacji wykrytej u dziecka. Wynik rodziców ma pomóc w ocenie wpływu mutacji na stan zdrowia pacjenta. Jeżeli rodzice mają tą samą mutację i są zdrowi, można wnioskować, że mutacja ta nie wpływa na stan zdrowia pacjenta. Ocena wyników zawsze należy do lekarza genetyka.
- u dziecka podejrzewa się mutację de novo (nie dziedziczną)
- rodzice planują potomstwo i chcą wiedzieć jakie jest ryzyko odziedziczenia danej mutacji przez nie
Tak – przed badaniem odbędzie się konsultacja kwalifikująca Pacjenta do badania. Lekarz genetyk nie tylko doradzi czy badanie WES jest odpowiednim rozwiązaniem w danym przypadku, ale również pomoże w wypełnieniu dokumentacji medycznej do badania. Jest to bardzo istotne ponieważ od tego jakie objawy zostaną uwzględnione w dokumentacji może zależeć wynik badania WES. Analiza materiału genetycznego jest indywidualna – ukierunkowana na objawy występujące u Pacjenta i poszukiwanie ich genetycznych możliwych przyczyn, w tym rzadkich zmian w genach (VUS).
Koszt konsultacji to 300 zł i nie zobowiązuje ona do wykonania badania. Jeżeli jednak pacjent finalnie zdecyduje się na zakup badania WES w testDNA, kwota ta jest odejmowana od finalnej ceny.
Na wyniku badania WES zaraportowane mutacje zawsze zostaną opatrzone opisem/informacją do jakiego wariantu patogeniczności zostały zakwalifikowane. Jak można zakwalifikować wykryte u pacjenta warianty?
Wariant patogenny: wykryty wariant może zostać uznany za bezpośrednią przyczynę choroby. Należy jednak pamiętać, że istnieje wiele zaburzeń, które są spowodowane mutacjami w kilku genach, jeden patogeniczny wariant może więc mieć tzw. ‘niepełną penetrację’.
Wariant prawdopodobnie/potencjalnie patogenny: wykryta zmiana z dużym prawdopodobieństwem może zostać uznana za przyczynę choroby. Natomiast nie można mieć takiej pewności (dane naukowe na to nie pozwalają).
Wariant o nieokreślnej/nieznanej patogeniczności: wykryta zmiana może być powiązana z objawami pacjenta, ale nie można jednoznacznie określić jej znaczenia. Tego typu wariantów nie powinno się raportować na wyniku jeśli nie są one związane z objawami pacjenta (czyli na wyniku badań wykonywanych na przykład w celach profilaktycznych).
Wariant prawdopodobnie łagodny/łagodny: prawdopodobnie wykryta mutacja nie ma żadnego związku z występowaniem objawów choroby u pacjenta (tego typu zmiany nie zostaną zaraportowane na wyniku badania WES).
Jak kwalifikuje się wykryte u pacjenta warianty do poszczególnych grup? Służą do tego wytyczne American College of Medical Genetics and Genomics i American Association for Molecular Pathology (S. Richards, Genet Med. 2015 May;17(5):405-24).
Wytyczne te biorą pod uwagę na przykład:
- występowanie danej mutacji w bazach danych
- potwierdzone przypadki kliniczne pacjentów na świecie
- częstość występowania danej mutacji w populacji. Przyjmuje się, że jeżeli dany wariant występuje >5% w danej populacji to jest określany jako łagodny
Ostatecznie o znaczeniu dla pacjenta wykrytej mutacji w genie decyduje lekarz genetyk.